Hoa Thuy Tien. Thang chap. Giang Nam

Hoa Thủy Tiên.

"Nghề chơi cũng lắm công phu!"

Mời đọc bài viết của Giang Nam.

 Người Hà Nội cầu kỳ trong chơi hoa ngày Tết. Nhưng chỉ có duy nhất một loài hoa có vẻ đẹp “ngũ phẩm”: Đẹp từ rễ, lá, hoa, hương và nhất là dáng thế của cây. Đó là hoa thủy tiên. Hoa thủy tiên, được ví như người thiếu nữ đẹp kiêu sa, kỹ tính mà e lệ. Chăm thủy tiên, đòi hỏi rất mực công phu. Bẵng đi mấy mươi năm, thú chơi hoa biến mất. Nghề chơi cũng chẳng còn. Phải vất vả lắm lắm, một nghệ nhân già mới tìm được lại những tuyệt kỹ gọt tỉa thủa xưa. Để rồi hôm nay, lối chơi ấy lan tỏa. Như chính vẻ đẹp của văn hóa Hà thành, mãi bền bỉ, trường tồn.

1.

Cứ cữ sắp sang tháng Chạp, là một mùa gọt thủy tiên bắt đầu. Mùa thủy tiên, người ta phải thay đổi cả nếp ăn nếp ở vì cây, vì hoa. Những củ thủy tiên được nhập về, nom không khác bao nhiêu những củ hành tây, điều khác, là những củ mọc thành cụm. Trước tiên, ngâm nước vài ngày. Thay nước liên tục cho lớp áo ngoài cùng cũng bợt đi. Nhựa trong củ phai bớt ra. Vài ngày ngâm rửa như thế, mới bắt đầu một trong những quy trình then chốt - gọt thủy tiên. Tôi từng đôi lần chứng kiến nghệ nhân Nguyễn Phú Cường gọt thủy tiên. Ông mài sắc con dao, vệ sinh sạch sẽ rồi mới bắt đầu công việc. Ngồi ngay ngắn, nâng củ thủy tiên trên tay như khi thực hiện một nghi lễ tâm linh. Con dao bén đi mấy đường. Một màu xanh non mờ mờ hiện ra. Đấy chính là những mầm lá, mầm hoa. Lại gọt tiếp những bẹ củ thể mầm lộ hẳn ra. Cái công đoạn gọt thủy tiên gần như quyết định thành công của một bát thủy tiên sau này. Vì sao lại phải gọt khi lá, giò hoa mới là những mầm vẫn đang ngủ yên trong củ? Đấy là vì, nếu không “tác động” sớm, từ trước khi những cái mầm nhú lên, thì tất cả lá, giò hoa, đều lên thẳng đuỗn như những mớ hành!

Chẳng biết thú chơi hoa thủy tiên ngày Tết có tự bao giờ, nhưng ở Hà Nội nửa đầu thế kỷ 20, những người hay chữ, những gia đình trâm anh thế phiệt, không ai không chơi thủy tiên. Đền Bạch Mã xưa có cuộc thi hoa thủy tiên. Những bậc văn tài của Thăng Long – Kẻ Chợ như Nguyễn Tuân, Vũ Bằng… đều dành những trang hay nhất của mình dành cho hoa thủy tiên. Riêng cụ Vũ Bằng, hồi lưu lạc phương Nam, nhớ về quê cũ, còn viết cả một tác phẩm “Ăn Tết thủy tiên” kể về thú chơi thủy tiên của thày mình.

Đất nước trải qua chiến tranh, bom đạn. Thú chơi hoa thủy tiên mất hẳn. Phải đến những năm gần những năm 2000, khi tiết đông chí sang, mới bắt đầu thấy bán củ thủy tiên ở các chợ hoa. Người mê thủy tiên độ nọ mua củ thủy tiên về gọt chơi. Nhưng tất cả đều… gọt sai hết. Vì nửa thế kỷ không ai chơi, tinh hoa xưa các cụ đem về giời cả. Nghệ nhân Nguyễn Phú Cường biết đến hoa thủy tiên từ hơn bảy thập niên trước, khi ông ngoại, nhà trên phố Sinh Từ (nay là Nguyễn Khuyến) mê hoa thủy tiên. Ông bắt đầu gọt thủy tiên năm 1996. Bảy tám năm liên tục, năm nào cũng tìm tòi tài liệu và thử nghiệm đủ cách khác nhau. Bảy tám lần đón xuân với bát thủy tiên lá cứ thẳng đuồn đuỗn. Giò hoa cao ngỏng cao nghèo. Phải đến đầu những năm 2000, khi gặp cụ Phạm Hữu, Việt kiều từ Mỹ về, cụ Phạm Hữu với hướng dẫn ông một số tuyệt kỹ gọt thủy tiên. Bấy giờ, tinh hoa mới được tìm lại. Nghệ nhân Nguyễn Phú Cường ngộ ra những bí quyết của người xưa. Nhát dao phải đi một đường thật ngọt dọc những chiếc lá đang ủ mầm. Tùy độ nông sâu, sau này chiếc lá sẽ cong cỡ nào. “Chuẩn vị” thủy tiên xưa, lá phải xoăn, thấp, những bông hoa cao lêu đêu cũng là hỏng. Vì thế, ngay từ lúc gọt, đã phải hình dung ra sau này dáng thế bát thủy tiên sẽ ra sao. Tác động nhiều, hay ít, vào mầm hoa, mầm lá sẽ cho những kết quả khác nhau. Cao hay thấp, phải tạo nên một bố cục tổng thể hài hòa mới là đẹp. Và yêu cầu nhất quyết bông hoa không được ngửa lên. Giò hoa vươn lên, nhưng bông hoa phải hơi cúi xuống. Người thiếu nữ dẫu đẹp kiêu sa, vẫn phải có nét e lệ. Đấy mới là cái đẹp Á đông. Nếu bông hoa nghểnh mặt lên thì lại hóa kênh kiệu mất rồi. Cái lý của người chơi hoa thủy tiên là thế!

2.

Sau cuộc kỳ ngộ ấy, nghệ nhân Nguyễn Phú Cường đã thành công với loài “hoa tiên”. Bây giờ, nhiều người Hà Nội vẫn gọi nghệ nhân Nguyễn Phú Cường là “tổ nghề” gọt thủy tiên thời hiện đại. Phần lớn những người mê vẻ đẹp của hoa thủy tiên ở Hà Nội nếu không phải học trò, thì cũng ít nhiều tham khảo kỹ thuật gọt, chăm sóc thủy tiên của ông.

Gọt thủy tiên khó, nhưng đấy mới là khởi đầu. Gọt xong, củ thủy tiên bị tổn thương, nên nhất thiết, hàng ngày phải “tắm rửa” vài lần bằng nước thật sạch. Nước bẩn là bị thối liền. Nhiều người phải tích nước mưa trong nhà là vì thế. Nếu dùng nước máy, thì phải để ra ang, ra chậu nhiều ngày rồi mới dùng. Kế đến là thời tiết. Trời nồm hoa dễ nở sớm. Gió bấc mạnh, ngóng mãi không thấy giò hoa đâm lên. Tùy thời tiết mà thúc, hay hãm cho phù hợp. Gọt xong rồi, hàng ngày phải chỉnh lá, chỉnh hoa sao cho tạo nên bố cục đẹp. Bát thủy tiên được coi là đẹp, nếu đạt được “ngũ phẩm”: Đẹp hoa, đẹp lá, đẹp rễ, đẹp thân và tổng thể dáng thế hài hòa. Nếu muốn chỉnh lá, phải đợi thời điểm dễ “nắn” nhất. Khoảng bảy, tám ngày sau khi gọt. Nghệ nhân Nguyễn Phú Cường bảo đấy là lúc chiếc lá “ngoan” nhất. Kinh nghiệm ấy không dễ gì có được. Nó phải trải qua cả quá trình đúc kết theo năm tháng. Bộ rễ của bát thủy tiên phải trắng ngần. Dù bố cục thế nào, thì bộ rễ vẫn phải được phô ra vẻ đẹp.

Nếu đọc lại “Ăn Tết thủy tiên” của Vũ Bằng, rồi so với thực tế chơi hoa bây giờ, nhiều người không gọi chơi hoa, thưởng hoa, họ nhận mình là “hoa nô” cũng là có lý. Mất ăn, mất ngủ, sinh ra ốm đau vì “phục dịch” thủy tiên suốt cả tháng trời. Nghe “hoa nô”, có người ban đầu bảo chướng tai. Nhưng khi ngắm những bát thủy tiên toàn mỹ rồi, mới thấy, làm kẻ phục dịch cho cái đẹp cũng là đáng lắm. Song, mấy bậc tiền bối bảo hoa nô có phần đúng. Nhưng các cụ thích gọi là hoa hữu hơn. Chăm tỉa hoa từng ngày, hoa như bầu bạn. Đôi khi thông qua hoa để nói lời tâm sự.

Hà Nội, anh Phùng Thế Minh cũng là người đầu tiên thuộc thế hệ 7x gọt thủy tiên. Anh cũng là học trò của nghệ nhân Nguyễn Phú Cường. Anh tâm sự: “Nếu nhìn qua, thì người ta sẽ nhận xét là cầu kỳ, tỉ mỉ. Nhưng nếu đã yêu, và chơi rồi, thì mình muốn nói đó là sự “nhập tâm”. Không nhập tâm, không tạo nên được những bát hoa đẹp. Với cá nhân mình, có lẽ do duyên nợ và có người hướng dẫn, nên mình gọt thành công ngay từ những lần đầu thực hiện. Tuy nhiên, để có được bát thủy tiên được coi là tác phẩm, phải trải qua quá trình dài đúc rút kinh nghiệm. Nhưng với mình, hoa thủy tiên không chỉ đẹp ở hình thức. Cái đẹp chính là ở những câu chuyện về hoa thủy tiên xưa nay. Câu chuyện về sự gắn bó, về hành trình chinh phục cái đẹp, câu chuyện về tu tâm dưỡng tính khi đến với cái đẹp”. Anh Phùng Thế Minh nhớ lại những ngày đầu mới gọt, hai thầy trò đơn độc. Nhưng bây giờ, ở đã hình thành một “cộng đồng hoa thủy tiên”. Có những bạn trẻ, mới đôi mươi, cũng đã thành thạo các kỹ thuật. “Ngày xưa, các cụ thi hoa thủy tiên, nên các cụ “giấu nghề”, còn bây giờ, mọi người thường xuyên chia sẻ kinh nghiệm trực tiếp lẫn qua mạng xã hội, có một số nhóm trên facebook hoạt động khá mạnh, nên cơ hội học hỏi nhau là rất lớn”, anh Phùng Thế Minh chia sẻ.

3.

Ở Hà Nội có một địa chỉ độc đáo. Đó là “Ngôi nhà hoa thủy tiên” của chị Nguyễn Thanh Thủy trên phố Lạc Long Quân. Mê hoa, chị cũng gọt từ sớm, và “gọt sai” suốt nhiều năm. Mãi sau này, chị mới học được những bí quyết để gọt được bát thủy tiên đẹp. Mê mẩn cái đẹp “ngũ phẩm”, chị muốn có một không gian để mọi người học hỏi, giao lưu… Chị đặt tên cho căn nhà mình là “Ngôi nhà hoa thủy tiên”. Riêng tháng Chạp, mỗi tuần một lần, những người trong “cộng đồng hoa thủy tiên” tụ họp lại, người đem củ hoa, người đem thành quả bát hoa đến để cùng trao đổi, chiêm nghiệm. Có mặt tại “Ngôi nhà hoa thủy tiên” trong một ngày cuối năm, đúng hôm chị Nguyễn Thanh Thủy mời được nghệ nhân Nguyễn Phú Cường và anh Phùng Thế Minh đến để hướng dẫn, chia sẻ cùng mọi người. Vẫn một thái độ nghiêm cẩn như thế, nghệ nhân Nguyễn Phú Cường bắt đầu bằng việc nhận xét về những bát hoa với học trò. Ông nâng bát hoa trên tay, nhận xét về ưu điểm nhược điểm rồi nói với mọi người: “Hoa thủy tiên giống như người thiếu nữ. Chỉnh sửa hoa cũng quan trọng nhưng không được can thiệp thô bạo. Nhất thiết vẫn phải tôn trọng cái dáng tự nhiên từ lúc gọt mà thành”. Kế đến, hai người bắt tay vào gọt củ “thị phạm” để mọi người học hỏi. Trong không gian ấm áp của “Ngôi nhà hoa thủy tiên”, mỗi người đều ấp ủ cho mình một bát hoa nở đúng dịp Tết Nguyên đán sắp tới. Chị Nguyễn Thanh Thủy chia sẻ: “Mình cũng không ngờ có ngày nhiều người chơi hoa thủy tiên đến thế. Trong nhóm của mình, có gia đình cả mà cả mẹ lẫn con dâu, con rể đều chơi hoa. Mình tự hào vì một nét đẹp Tràng An đang lan tỏa”.

Tâm tình cùng mọi người, lão nghệ nhân Nguyễn Phú Cường không quên dặn dò: “Cái đẹp nhất của thủy tiên, chính là cái đẹp khi người ta chăm hoa, để rồi rèn tâm tính của chính mình”.

Giang Nam

SV st.