Triết Gia Socrates. Đàm Giang

Nhà Triết học Socrates (469 – 399BC)

Socrates (Louvre Museum)

Socrates (470-399 BC) xuất thân trong một gia đình khá giả ở Athens. Cha làm nghề điêu khắc, mẹ là nữ hộ sinh. Ông hướng về chính thể chủ nô quý tộc chống lại chủ nô dân chủ. Năm 399 BC, ông bị chủ nô dân chủ kết án tử hình về tội “coi thường luật pháp, chống lại chế độ bầu cử dân chủ”.

Sự đóng góp của ông thay đổi từ nguyên lý vũ trụ sang nguyên lý nhân minh đã làm nên một bước chuyển mới trong nền triết học. Sau này triết học Hy Lạp mới lấy ông làm tiêu chí để phân kỳ, và thẩm định những giá trị của tư tưởng Socrates đối với sự phát triển trong lịch sử.

Ông là một trong những nhà tư tưởng nổi tiếng thời cổ đại, đối với ông chỉ có văn nói sống động, và ông chỉ thường xuyên đàm luận mà không viết. Vì bản thân Socrates không viết gì, ông không để lại cho đời một tác phẩm nào, những bằng chứng về cuộc đời và các hoạt động của ông ngày nay chúng ta biết được đều xuất phát từ những ghi chép từ học trò của ông như Plato (khoảng 427-347 BC)  và Xenophon (khoảng 431-352 BC) và từ những tư tưởng của triết gia khác.

Năm 399 Trước Công nguyên  (TCN) ông bị kết án tử hình vì tội hoạt động chống chế độ dân chủ, chủ trương thay tôn giáo đương thời bằng một tôn giáo mới làm giảm hiệu lực của nước nhà, làm hư hỏng thanh niên. Ông đã từ chối việc các bạn ông muốn cứu ông ra nước ngoài và ông đã chấp thuận uống thuốc độc.

Ngoài những câu chuyện về tính cách kỳ lạ của Socrates, Ông được mô tả như một người thấp, bình thường không có được cái đẹp chuẩn mực của người dân ở Athens lúc bấy giờ. Ông cũng rất nghèo, tài sản của ông chỉ có những vật dụng thiết yếu nhất cho cuộc sống. Tuy vậy, sự xấu xí về diện mạo của ông lại không hề ngăn cản việc ông được những người xung quanh cực kỳ chú ý.

Tư tưởng của ông đậm tính tôn giáo mặc dù ông chỉ trích các thần thoại Hy Lạp. Lời nói và những hành động của ông được viết trong các tác phẩm như Apology, Crito, Phaedo, và Symposium đều cho thấy sự tôn trọng sâu sắc của ông đối với các phong tục tôn giáo của Athens và sự tôn kính chân thành với thần thánh.

Phương pháp tranh luận của Socrates bắt đầu bằng những câu hỏi khiến đối phương tin rằng người hỏi rất đơn giản, nhưng sau đó lại kết thúc bằng sự đảo ngược hoàn toàn. Vì thế, những đóng góp chủ yếu của ông không nằm ở việc xây dựng một hệ thống phức tạp, mà ở việc xóa bỏ những niềm tin sai trái và dẫn dắt con người nhận thức được sự thiếu hiểu biết của mình, từ vị trí đó họ mới có thể bắt đầu khám phá sự thật. Chính sự kết hợp độc đáo giữa kỹ năng biện chứng (sử dụng logic và lập luận trong một cuộc tranh luận) với sức hấp dẫn mạnh mẽ của ông với những người trẻ đã khiến những đối thủ của ông có cơ hội đưa ông ra xét xử vào năm 399 TCN.

Cái chết của Socrates

Meletus, Lycon và Anytus là những kẻ buộc tội Socrates vô thần và làm hư hỏng giới trẻ của thành Athena. Ông bị kết án tử hình bằng cách phải uống thuốc độc.

 Tranh của Jacques-Louis David (1787)

Socrates là tên tuổi nhiều màu sắc nhất trong lịch sử triết học cổ đại. Danh tiếng của ông lan rộng khắp nơi và nhanh chóng trở thành một cái tên mà ai cũng biết trong thời kỳ đó, mặc dù ông không sở hữu trí khôn phi thường, không xây dựng hệ thống triết học, không thiết lập trường học và tông phái nào hết.

Ông đặt câu hỏi về khái niệm của cải vật chất và lập luận rằng việc theo đuổi với của cải vật chất thì phải trả bằng một cái giá. Ông đã đặt câu hỏi về sự cố định của người Athens với vẻ đẹp hình thể,  việc cải thiện tâm trí của con người, tất cả đều cần phải trả một cái giá nào đó.

Và vì vậy, câu trả lời mà Socrates đã cho ra, áp dụng cho chúng ta ngày hôm nay, cũng giống như thời ở Athens của ông là suy nghĩ và đặt câu hỏi. Và ông đã mô hình hóa câu trả lời này để ông có thể giúp tất cả người Athens thoát khỏi nhà tù tinh thần của họ. Ông đặt câu hỏi về giá trị của việc bám vào vinh quang trong quá khứ để có được niềm tự hào.

Vì đã đặt hỏi những câu hỏi này, Socrates bị kết tội làm hư hỏng giới trẻ Athens và bị kết án tử hình. Bản án của ông phản ánh một xã hội Athen giao động trong e sợ, một xã hội không muốn giới trẻ đặt câu hỏi về nền tảng của thế giới của họ về sự giam hãm tinh thần.

Nhưng trong thế giới của chúng ta, chúng ta có thể tự do đặt những câu hỏi này. Chúng ta có thể kiểm tra cuộc sống của chúng ta cho các tù bẫy đặt ra. Chúng ta có thể nhìn sâu hơn thường lệ để có thể làm cho cuộc sống của chúng ta có ý nghĩa, cuộc sống mà chúng ta chọn, cuộc sống có chủ ý không bị áp đặt. Chúng ta có thể trải nghiệm thế giới theo cách chúng ta muốn. Chúng ta có thể nghĩ. Chúng ta có thể học hỏi. Chúng ta có thể thay đổi. Và chúng ta có thể tạo mới lại thế giới để đáp ứng các giá trị và niềm tin của chúng ta.  Không bao giờ là quá muộn để trở thành những gì bạn có thể có được.

Trong một cuộc đời ngắn ngủi dành thời gian của chúng ta trong các giam hãm là một bi kịch. Tất cả chúng ta đều xứng đáng được sống một cuộc sống mà chúng ta muốn sống, không bị ràng buộc, đầy thành tích mang lại cho chúng ta niềm vui. Không phải thành tích cho người khác, mà cho chính chúng ta. Và điều này chúng ta có thể đạt được bằng cách suy nghĩ và đặt câu hỏi, giống như  Socrates đã dạy chúng ta.

Mười chín năm sau khi Socrates uống thuốc độc trong nhà tù tại Athens,  một học trò của Socrates tên là Plato đã viết tác phẩm Cộng hòa (khoảng 375BC), nổi tiếng nhất của ông. Trong tác phẩm  này, ông đã tạo dựng cuộc đối thoại giữa Socrates và nhiều người Athens và người nước khác để trình bày ý tưởng của mình rằng hầu hết mọi người sống cả đời trong các nhà tù. Để chứng minh điều này, ông mô tả một hang động bên trong mà các tù nhân bị xích. Tất cả những gì họ nhìn thấy là những cái bóng được chiếu lên tường bởi những vật thể đi đằng sau chúng.

Và Socrates hỏi: nếu cả đời họ những tù nhân này chỉ nhìn thấy những cái bóng này, liệu họ có tin rằng những cái bóng đó là có thật và tất cả đều hiện diện trên thế giới? Socrates gợi ý rằng những trải nghiệm của chúng ta áp đặt một nhà tù đối với chúng ta, một nhà tù được tạo ra bởi sự dạy dỗ của chính chúng ta và môi trường xung quanh, một nhà tù tinh thần hạn chế suy nghĩ của chúng ta và quyết định hành vi của chúng ta. Trong hang động, những chuỗi xiềng đã ngăn không cho tù nhân rời khỏi động chính là đại diện cho sự thiếu hiểu biết của họ. Những cái bóng đổ trên tường đại diện cho những ảo ảnh mà họ nhầm lẫn với thế giới hiện tại. Và cuối cùng, các tù nhân được giải thoát đại diện cho những người trong xã hội đã nhìn thấy thế giới vật chất mà  không phải là ảo tưởng.

Nhà tù tinh thần mà Socrates mô tả là quỷ quyệt vì nó vô hình. Làm thế nào chúng ta có thể vượt qua các nhà tù mà chúng ta không biết là có? Làm thế nào chúng ta có thể tự giải thoát nếu chúng ta không biết mình bị mắc kẹt?

Có phải những nhà tù này tồn tại trong thời đại của chúng ta cũng tương tự như những gì họ đã có trong thời của họ?

Socrates có một sức ảnh hưởng vô cùng mạnh mẽ đối với những triết gia sau thời kỳ cổ đại và kỷ nguyên hiện đại. Những tác phẩm văn học, nghệ thuật và văn hóa đại chúng miêu tả về Socrates đã khiến ông trở thành một trong những hình tượng được biết đến rộng rãi nhất trong nền tư tưởng triết học phương Tây.

Đàm Giang sưu tầm và biên soạn.
August 19, 2020